Batoe Satoe

Februari 1943 - april 1945

Vrouwenkampen in Tandjoeng Balei
door Gijs Pellinkhof

Tandjoeng Balei I
In maart 1942 werden zo'n 250 vrouwen en kinderen uit de omgeving (globaal van Kisaran tot Rantau Prapat) geïnterneerd in Tandjoeng Balei. Zij werden gehuisvest in drie bestaande gebouwen: de Javasche Bank, Hotel Asahan, het RK Internaat.
Daarnaast waren er zo'n 40 mannen (Nederlanders, Britten en Amerikanen) in de gevangenis en in de voormalige woning van de Assistent-Resident te Tandjoeng Balei geïnterneerd.
In november 1942 vertrokken er c.a. 70 vrouwen en kinderen naar Medan (kamp Poelau Brayan ABC) en de resterende bewoners van Javasche Bank verhuisden naar het Hotel Asahan.
In de periode van november 1942 tot februari 1943 waren er zo'n 160 vrouwen en kinderen geïnterneerd in het Internaat en zo'n 20 in Hotel Asahan.

Het internaat
Voordat er Nederlandse geïnterneerden in gehuisvest werden, behoorde het internaat tot de R.K. Hollands-Chinese School. In de kamptijd werd nog wel lesgegeven, maar voor de jeugd waren juist de niet in gebruik zijnde leslokalen interessant terrein. Speciaal de mooie, zoetige bidprentjes vormden voor de niet Katholieke kinderen een kijkje in een niet helemaal begrepen, mysterieuze wereld van vroeger.
In het internaat lagen de vrouwen en kinderen op slaapzalen. In de zalen stonden wel bedden. Tilams (matrassen) hadden de bewoners veelal zelf kunnen meenemen. De vrouwen probeerden m.b.v. kleden enz. eigen hoeken af te schermen voor wat privacy en deden hun best het eigen tampatje (plekje), zo goed en zo kwaad als hun mogelijk was, gezellig te maken.
De jongens van schoolgaande leeftijd lagen op een aparte jongenszaal. Eén van de dames hield daar toezicht en sliep er in een afgescheiden hoekje. Vooral 's middags gaf dat nogal eens moeilijkheden. Als de volwassenen een middagdutje wilden doen, waren de jongens nog lang niet aan slapen toe en de verveling leidde al gauw tot keet maken. De enige oplossing voor de surveillante was te gaan voorlezen.
Er waren ook een paar kamers als hospitaaltje ingericht. Dokter Goslings en tandarts Engel mochten af en toe het kamp bezoeken. Sommige patiënten werden opgenomen in het ziekenhuis in Kisaran en kwamen later weer terug in het kamp.
In de begintijd konden er nog aanvullende artikelen, zoals groenten en fruit, gekocht worden bij een handelaar die bij het kamp kwam. Ook was het nog mogelijk dat de mannen die op de kebons (plantages) waren achtergebleven om de productie op gang te houden, pakken met 'heerlijkheden' aan hun vrouwen stuurden. Dat werd op den duur niet meer toegestaan.
Een enkele keer kwam het voor dat een vrouw met haar kinderen naar huis mocht. Steeds weer werd gesuggereerd, dat meer vrouwen, waarvan de man nog thuis was, naar huis zouden mogen, maar dat werd steeds weer uitgesteld. De onzekerheid over hoe het met de mannen thuis of elders ging en het verlangen naar het weerzien was het moeilijkst te verdragen.
Voor de kinderen was er in dit kamp genoeg te spelen. We leerden steltlopen, waarbij wij ons vooral oefenden in hardlopen op stelten. Er werden ook wedstrijden gehouden. De stelten kwamen later goed van pas, als draagstokken bij de verhuizingen naar andere kampen.
De drie oudste jongens, Bob van Dongen en Han en Wim Kistenmaker, waren vaardig in de modelbouw en sneden uit hout prachtige boten, waarvoor behulpzame dames de zeilen maakten.

Er ging een schok door de gemeenschap heen, toen Bob, Han en Wim (resp. 14, 15 en 14 jaar) midden in de nacht bevel kregen zich klaar te maken om op transport gezet te worden naar het mannenkamp. In die zelfde nacht van 7 op 8 februari 1943 vertrokken ook alle mannen uit Tandjoeng Balei naar Unie Kampong in Belawan. Vanaf de gevangenis liepen zij naar het station en kwamen zo ook langs het internaat. Vrouwen zwaaiden naar hen bij het hek en probeerden informatie uit te wisselen, maar dat werd uiteraard verhinderd door de Japanse begeleiders. Mijn moeder schreef hierover in een dagboekaantekening:

Ik lag heerlijk te slapen … toen Cato (de kampcommandant) kwam en zei, dat de drie grote jongens, Han en Wim Kistemaker en Bob van Dongen mee moesten. Zij mochten wat kleren meenemen, verder niets, ook zelfs geen zakmes of horloge of tinnetje van een of ander. Dat was een nare geschiedenis. Iedereen moest wakker gemaakt worden en alles moest binnen een kwartier gepakt worden. … Ook het mannenhuis was druk aan het pakken. Alles moest naar Medan. Het was erg voor de moeders, maar zij hielden zich flink. Ook zo de jongens. Om half één kwamen de mannen voorbij, allen hun eigen bagage dragend en zij gingen lopend naar het station. … Om twee uur kwamen de mannen die in de gevangenis geïnterneerd zaten. Van enkelen van hen waren de vrouwen hier. ... , maar deze mannen mochten hier niet langs. In de verte zagen we hen gaan. Wij hebben hard geroepen en zij teruggeroepen. … Om drie uur in de nacht was alles weer rustig. Vandaag hoorden we, dat de mannen en jongens in twee wagons hebben gelegen, onder politiebewaking en dat ze pas vanmorgen om ongeveer zes uur vertrokken zijn. Er kwamen nog mannen uit het zuiden bij. Wij missen de jongens erg. Ze waren leuk en brachten nogal eens leuke muziek en vrolijkten daardoor 's avonds nog wel eens wat de boel op. Vooral Bob was er erg leuk in. En het zijn nog zulke kinderen, Bob en Wim waren 14 en Han zou 16 februari 16 worden.

Tandjoeng Balei II = Batoe Satoe
Op ongeveer 1 km vanaf het centrum van Tandjoeng Balei (vandaar de naam Batoe Satoe = Eerste Steen) lag het voetbalveld van de sultan van Asahan. Dit terrein hadden de Jappen opgeëist om er een interneringskamp op in te richten.
In februari 1943 verhuisden de bewoners van het internaat en die van Hotel Asahan naar dit kamp. De afstand werd lopend afgelegd. Nu lijkt 1 km niet zo erg ver, maar vol bepakt met alles wat men nog mee had kunnen nemen van huis en dan ook nog kinderen in de gaten houdend en meesleurend, zo snel hun beentjes het aan konden, dat was voor de vrouwen een slopende ervaring.
Het kamp bestond uit zeven houten pondoks op palen gebouwd, elk bestaande uit 10 kamers met er achter op de begane grond een overdekte kookgelegenheid en twee mandikamers (badkamers), waar je op de gebruikelijke manier gajongs water over je heen kon spoelen. Hoe we aan het water kwamen, weet ik niet meer. Er was m.i. geen leidingwater. Ook elektriciteit was er niet, hoewel de gemeentelijke elektriciteit centrale vlak naast het kamp lag.
In het regenseizoen kwam het water bij bakken uit de hemel en het was maar goed dat de kamers op palen gebouwd waren, want het kamp liep geregeld onder water. Voor de jeugd was zo'n bandjir een vrolijke afwisseling, maar voor de moeders gaf het alleen maar nog meer zorg. Overigens was de kolong onder het huis bij droog weer ook een heerlijke speelplaats.
Toen wij in het kamp Batoe Satoe aankwamen stond er nog de tribune van het voetbalveld. Daar kregen de kinderen les en ze konden er fijn spelen, maar dat bleef niet zo. School werd verboden en de tribune werd afgebroken.
In het begin lukte het de mannen die nog thuis aan het werk waren nog wel pakken, met in het kamp niet te krijgen waren, binnen te smokkelen. Ook kon er nog wel met de inlanders die achter het kamp woonden contact gemaakt worden. Men verruilde dan bijvoorbeeld kleding voor voedsel. Later werd het regime strenger. De afscheiding van prikkeldraad werd met atap ondoorzichtig gemaakt.
Om het kamp patrouilleerden soekarilla's, die tot taak hadden er op toe te zien dat er niet gesmokkeld werd, maar een enkele van hen was er niet afkerig van zelf iets eraan te verdienen. Op een nacht werd het kamp opgeschikt door een geweerschot. De oudste jongen, Nico van Beekum, werd van bed gelicht en moest meekomen naar het wachthuisje in de verste hoek. Hij zag dat daar een soekarilla waarmee hij zaken had gedaan zichzelf door het hoofd had geschoten. De Jappen wilde dat Nico bekende dat hij gesmokkeld had, maar Nico hield vol dat hij de man niet kende, behalve als één van de wachtposten. Dat is toen met een sisser afgelopen.
Het veld tussen de pondoks moest omgespit worden om er groente te verbouwen en de open loods op het middenterrein werd omgebouwd tot centrale keuken.
Dieren, die veelal aan waren komen lopen, konden in het begin nog gehouden worden, maar op zeker moment moesten die allemaal ingeleverd worden. De jap zat er breeduit bij, terwijl soekarilla's een juten zak open hielden. Ik zie nog voor me hoe mevrouw van der Weerdt haar kip, die haar af en toe een ei bezorgde, met een driftig gebaar in de zak smeet en zich omdraaide. De jap stond half op en trapte haar hard in d'r rug.
Er was in dit kamp slechts één sterfgeval. Mevrouw van Beekum, de moeder van Nico, stierf op 30 september 1944.

Einde van Batoe Satoe
Op 17 december 1944 vertrokken zeventien jongens in de leeftijd van 10 tot 15 jaar naar het mannenkamp. Voor de jongens leek dat een spannend avontuur. De berichten vanuit het mannenkamp Soengei Senkol – wel van zo'n anderhalf jaar geleden, toen het regime nog niet zo streng was – waren niet ongunstig. Er werd aan sport gedaan en men organiseerde er allerlei interessante mannen bezigheden. Belangrijk was ook, dat velen van ons verwachtten in het mannenkamp vaders en oudere broers terug te zullen zien.
Voor de achterblijvende moeders, die al lang geen berichten meer uit de mannenkampen hadden ontvangen, was het een zware beproeving hun kinderen te moeten laten gaan in de onzekerheid over hun lot. Om de moed erin te houden, hielden ook zij vast aan de hoop dat de jongens bij hun vaders goed terecht zouden komen. Zij wisten toen nog niet dat de mannen inmiddels al overgebracht waren naar de kampen Si Rengo Rengo of Aek Paminke en kenden nog niet de werkelijke levensomstandigheden in deze kampen. Vier maanden later zouden zij die in Aek Paminke zelf ervaren.
Het was maar goed dat mijn moeder niet wist dat ik in Si Rengo Rengo niet mijn vader en broer zou vinden, omdat die in Aek Paminke zaten. Gelukkig vond ik er steun van vriendjes uit Batoe Satoe, want ik was niet het enige jochie dat moederziel alleen in dat ongenadige, liefdeloze mannenkamp terecht kwam.
Op 25 april 1945 vertrokken de vrouwen en kinderen van Batoe Satoe naar het kamp Aek Paminke I. Dat was het einde van het jappenkamp Batoe Satoe.

De barre tocht er heen en het lichaam en geest slopende bestaan in de kampen Aek Paminke en Si Rengo Rengo zijn elders beschreven in de dagboeken van de Stichting Noord Sumatra Documentatie.

Tekeningen van mevrouw Pellinkhof in interneringskamp Batoe Satoe

Personen op tekening 'Appèl' v.l.n.r.:

mw C. Alink en Ria
mw S.W.E.M. Ravenswaay, Bea en Huib
mw J.M.F. Voorhoeve, Rudi, Noortje en Adrie
mw A. Van der Weerdt en Wim
mw. C.J.M. Pellinkhof, Gijs en Tootje
mw Ph. Sprenger, Joop en Mauke
mw J.M. Verkerk, Jantien en Joke
mw M.M. Hüvers, Dalie en Jaap
mw M.C. Roetert en Ieteke
mw A.H. Van der Plas

Namenlijst vrouwenkamp te Tandjoeng Balei (Oostkust van Sumatra)

Bijgaande lijst van inwoners van het kamp Batoe Satoe berust voornamelijk op informatie uit het corveeschrift van mevrouw H. Hahn. De voornamen zijn veelal later toegevoegd. Het schrift bevat de namen van de kampbewoners in de tweede helft van 1944. Zo staat mevrouw van Beekum (overleden 30-9-1944) er wel in, maar haar naam is later doorgestreept. Evenzo de namen van de jongens van 10 jaar en ouder, die op 17-12-1944 naar het mannenkamp Si Rengo Rengo vertrokken zijn.

Inwoners Batoe Satoe (in september t/m december 1944)